Zwarte rat
De zwarte rat (Rattus rattus) is van oorsprong een exoot die in de vroege middeleeuwen door de mens vanuit Zuid-Azië naar Europa is gebracht. De zwarte rat klimt in tegenstelling tot de bruine rat uitstekend en leeft in gebouwen vaak op zolder. De staart van de zwarte rat is langer dan het lichaam, bij de bruine rat korter dan het lichaam.
De zwarte rat is een middelgroot knaagdier met soms een zwarte maar vaak ook een grijsbruin tot lichtbruine kleur. De buikzijde is lichter van kleur. Er worden drie ondersoorten onderscheiden: rattus, alexandrinus en frugivores met elk een andere kleurvariant. ‘rattus’ (de normale vorm met zwarte rug en grijze buik), ‘alexandrinus’ (bruine rug en grijze buik) en ‘frugivorus’ (bruine rug en witte buik). Soms is een duidelijke scheiding tussen rugzijde en buikzijde te zien (ook wel demarcatielijn genoemd). De kop is vrij spits met grote donkere ogen en lange snorharen. De oren zijn groot, dun en bijna kaal. De staart is eenkleurig en is langer dan het lijf. De voorpoten hebben 4 tenen en de achterpoten 5 en de tenen hebben lange nagels.
Een kenmerkend verschil tussen de zwarte rat en de bruine rat is de lengte van de staart. Deze is bij de bruine rat korter dan het lichaam, bij de zwarte rat juist langer dan het lichaam. Ook zijn de oren van de bruine rat klein en behaard terwijl die van de zwarte rat groot en bijna kaal zijn.
Afmetingen
lengte kop-romp: 160-240 mm.
lengte staart: 180-260 mm.
gewicht: 130-280 gr.
Het vrouwtje is kleiner dan het mannetje.
Leefgebied en verspreiding
Oorspronkelijk komt de zwarte rat uit Zuid-Azië, waarschijnlijk uit de gematigde streken van Siberië en China. Sinds de vroege middeleeuwen komt de zwarte rat in grote aantallen voor in Europa met uitzondering van Groot-Brittannië (behalve Londen en Bristol), Ierland, Denemarken en Scandinavië. Ook komt hij in Azië, Australië, een groot deel van Afrika en op enkele plekken in Noord-Amerika voor. In Zuid-Amerika, Midden-Afrika en Rusland ontbreekt hij. De verspreiding van de zwarte rat hangt sterk samen met de zeevaart en er zijn archeologische bewijzen dat de zwarte rat al in de Romeinse tijd in kleinere aantallen in Europa aanwezig was. In de vroege middeleeuwen was de soort zeer algemeen in Europa en door rattenvlooien oorzaak van pestepidemieën.
Met de komst van de bruine rat in Europa ontstond er concurrentie met de zwarte rat met een achteruitgang in de populatie van zwarte ratten tot gevolg. In Nederland kwam de zwarte rat rond de jaren ’50 voor in Brabant, Limburg, Achterhoek, het noorden van Groningen en Friesland en in havensteden. Daarna ging de soort in aantal sterk achteruit tot deze in de jaren ’70 enkel nog voorkwam in Amsterdam, Rotterdam en ten zuidoosten van Eindhoven. Deze achteruitgang had grotendeels te maken met de mechanisatie van de landbouw. Graan werd hierdoor niet meer op de boerderij maar in graansilo’s opgeslagen.
Ook voorzorgsmaatregelen op schepen en scheepstrossen leidde tot een daling van de populatie. Vanuit de jaren ’70 namen de aantallen weer toe in gebieden in Brabant waar intensieve veeteelt voorkwam. Door intensieve bestrijding komt de soort nu uitsluitend nog voor in Noord-Brabant en in havensteden als Amsterdam, Rotterdam, en Zwolle. Recent lijkt de zwarte rat met een opmars bezig te zijn vanuit het agrarisch gebied in het zuiden van het land naar het stedelijk gebied in het noorden.
In de tropen en subtropen en warmere streken in Zuid-Europa komen zwarte ratten vooral in bomen voor. In West-Europa wordt de zwarte rat uitsluitend in menselijke bebouwing aangetroffen, want hij kan niet goed tegen koude. Dit zijn schepen, havens, boerderijen, (pluim)veestallen, varkensfokkerijen, fabrieken, opslagplaatsen en huizen. De zwarte rat heeft hierbij een voorkeur voor droge plaatsen. Zwarte ratten zijn niet direct gebonden aan water of oevers, ze worden echter wel vaak op schepen gesignaleerd.
Leefwijze en voedsel
De zwarte rat is 's nachts actief, vrijwel uitsluitend rond zonsondergang en zonsopgang. Bij het verlaten van de schuilplaats wordt eerst tot 30 minuten lang de omgeving verkend (ook wel zekeren genoemd). Zwarte ratten zijn erg snel en kunnen goed klimmen en springen. Ze klimmen veel en snel, langs verticale touwen, kabels, pijpen en wanden en kunnen tot 1,5 meter hoog springen. Ze leven vaak op zolders van gebouwen en verplaatsen zich eerder langs balken en richels dan via de grond. Ook klimmen ze met gemak in een boom. Zwarte ratten zijn goede zwemmers. Ze leven in groepen van 20-60 dieren, die gedomineerd worden door één mannetje.
De zwarte rat is een alleseter maar heeft een voorkeur voor granen en ander plantaardig materiaal. Zo eet hij graanproducten, peulvruchten, fruit, suikerriet, cacao, maïs en andere cultuurgewassen. Soms eet hij insecten, andere kleine diertjes en zelfs vis. Ze eten ook producten zoals zeep en kaarsen. Daarbij drinkt hij water om voldoende vocht binnen te krijgen. Bij gebrek aan water, halen ze vocht uit vruchten, groenten of plantendelen. De aanwezigheid van zwarte ratten hangt, net zoals bij bruine rat, vaak samen met mensen (en hun afval). Alleen in Zuid-Europa leeft de zwarte rat ver van menselijke bebouwing.
Territorium en verblijfplaats
In gebouwen leven zwarte ratten in groepen van 20-60 dieren die gedomineerd worden door één mannetje. Ratten bakenen hun territorium af met urine en buiten het eigen nageslacht duldt het hier geen andere soortgenoten. Wanneer de rattenfamilie uitbreidt en er meer voedsel nodig is, wordt het leefgebied vergroot. Dat leidt meestal tot gevechten met naburige rattenfamilies.
De zwarte ratten graven niet gauw eigen holen en maken in Europa hun nest altijd in of nabij gebouwen, zoals in nissen, scheuren in muren, in kruipruimtes of onder rommelhopen. Soms gebruiken ze ook oude vogelnesten. Een nest wordt opgevuld met verse bladeren, veren of andere materialen, waardoor een soort platform ontstaat. In warmere streken woont de zwarte rat ook in bomen of rotsspleten. Binnen in gebouwen dient papier, isolatiemateriaal, hooi, etc. als nestmateriaal.
Er zijn gevallen bekend waar de staarten van samenlevende ratten in de war raken zodanig dat een onontwarbare knoop ontstaat. Bij deze ‘rattenkoningen’ gaat het dan meestal om jonge dieren - 6 tot 12 (maximaal 32) - die dit soms met de dood moeten bekopen.
Voortplanting en leeftijd
In een geschikte leefomgeving kan de zwarte rat zich het hele jaar voortplanten. In Europa echter loopt de voortplantingstijd van midden maart tot midden november. Na een draagtijd van 21 dagen, krijgt het vrouwtje 1-16, maar gemiddeld 7, jongen. Door een vertraagde implantatie kunnen er echter 23 tot 29 dagen tussen de bevruchting en de worp zitten.
Bij de geboorte zijn de jongen naakt en roze, hebben gesloten oren en ogen en wegen 4,5 gram. De jongen worden gezoogd tot ze 30-40 gram wegen en ongeveer twintig dagen oud zijn. Vrouwtjes zijn geslachtsrijp als ze ongeveer 90 gram wegen. Ze zijn dan 12-16 weken oud. Een vrouwtje krijgt per jaar drie tot zes nesten, waardoor een vrouwtje tot wel 56 jongen per jaar krijgen. Een zwarte rat kan vier jaar oud worden, echter de helft van de dieren wordt niet ouder dan 1 jaar.
In de Middeleeuwen kwam de zwarte rat erg veel voor in steden in Europa. In die tijd bracht de zwarte rat het pestvirus over op de mens (door de zogenaamde rattenvlo). Omdat de zwarte rat van origine uit tropische streken komt, heeft hij in onze streken warme gebouwen nodig om te overleven. Naarmate de mens de zwarte rat te lijf is gegaan en hygiëne en opslagmethodes voor graan en gewassen verbeterde, komt de soort minder en op minder plaatsen voor.
In stedelijke gebieden is de huiskat de belangrijkste natuurlijke vijand. De bruine rat verdringt ook de zwarte rat. De zwarte rat is bedreigd.
Geluid
De zwarte rat kan piepen, krijsen en schreeuwen. Ook kan hij ultrasone geluiden maken.
Vraatsporen
De zwarte rat kan vraatsporen achterlaten op fruit of groente. Hierop zijn dan afdrukken van de snijtanden te zien van 5 mm breed. Graankorrels eet de zwarte rat op tot er slechts een eindstukje van over is en maïskorrels laat hij gehalveerd of helemaal leeggegeten achter. Daarnaast laat de zwart rat veel knaagsporen achter op allerlei materialen, zoals elektriciteitkabels, verpakkingen, isolatiemateriaal en pvc waterleidingbuizen. Omdat de tanden van de rat voortdurend blijven doorgroeien, moet de rat regelmatig knagen om het proces van het afslijten en aangroeien in evenwicht te houden.
Uitwerpselen
Uitwerpselen van de zwarte rat zijn 4-5 mm dik en 9-15 mm lang. Ze zijn grijs tot donkerbruin, maar verkleuren tot zwartbruin of grijszwart als ze ouder worden. Soms zitten er gekromde exemplaren tussen. Uitwerpselen worden vaak gevonden op richels en balken (in plaats van op de grond) en liggen erg verspreid (zelden in grote hoeveelheden bij elkaar). Uitwerpselen van de bruine rat liggen binnenshuis eerder op of onder de vloer.
Loopsporen
Bij pootafdrukken van de zwarte rat is de voorvoet zowel 18-22 mm breed als lang en is de achtervoet 40 mm lang en 20-25 mm breed. De rat heeft 4 tenen aan de voorvoet en 5 aan de achtervoet. In stap zet de zwarte rat de achtervoet voor of achter de voorvoet en bij sprongengalop zet hij zijn voeten naast elkaar, met een paslengte van 60 mm. Het sleepspoor van zijn staart is altijd te zien. Verwarring met woelrat en bruine rat is mogelijk op basis van loopsporen. Echter de zwarte rat leeft in een andere biotoop dan de woelrat. En de hielafdruk van de bruine rat is langer. Langs muren en balken laat de zwarte rat vaak vetvegen achter (veroorzaakt door buiksmeer). Ze zijn vaak onderbroken en lopen vaak langs verticale of schuin lopende vlakken, zoals wanden en balken.
Zicht
Op plekken waar veel zwarte ratten voorkomen, zijn ze soms ook overdag te zien.
Vangen
Ze zijn makkelijk te vangen met vallen. Daarnaast zijn vraatresten, uitwerpselen en bewoningssporen makkelijk te vinden.
Waarnemingen doorgeven
Rode Lijst NL (2020): bedreigd
Rode Lijst NL (2009): bedreigd
Rode Lijst NL (1994): kwetsbaar
Wnb: niet vermeld
Habitatrichtlijn (1992): niet vermeld
Conventie van Bern (1982): niet vermeld
Klasse: Mammalia (Zoogdieren)
Orde: Rodentia (Knaagdieren)
Familie: Muridae (Muisachtigen)
Geslacht: Rattus
Soort: Rattus rattus
-
2017 Losse artikelen - Lutra (pdf)
Lutra 60(2)_Thissen & Uiterwijk_2017
-
2015 Telganger
Telganger / 2015-2 / oktober (pdf)
-
2003 Tijdschrift Zoogdier (pdf)
Zoogdier / jaargang 14 / nr. 2 / juni 2003