Waterspitsmuis
De waterspitsmuis (Neomys fodiens) is de grootste spitsmuis van Europa. Hij komt versnipperd over een groot deel van Nederland voor, maar is overal vrij zeldzaam en bovendien erg schuw. De kleur van de vacht is erg variabel. De rug is meestal leigrijs tot zwart. De buik is vaak wit, maar kan ook donkerder zijn, of gevlekt. Vaak zitten er witte vlekjes achter de oren en/of ogen. Verwarring met andere spitsmuizen kan optreden.
Uiterlijke kenmerken
De waterspitsmuis is de grootste spitsmuis van alle Europese spitsmuizen. De vachtkleur kan sterk variëren. De bovenzijde van de vacht is donkerbruin of leigrijs tot zwart. De onderzijde varieert van wit of grijswit tot donkerbruin-zwart en is soms gelig of roodbruin, egaal of gevlekt. Hij heeft een tweekleurige staart, met aan de onderzijde een dubbele rij haren (ook wel kiel genoemd) en franje van stijve haren bij met name de achterpoten en zwemvliezen. Dit is kenmerkend voor de waterspitsmuis. De waterspitsmuis heeft korte poten met lange vingers. De oren liggen geheel verborgen in de vacht en worden bedekt door huidflapjes. Hij heeft kleine zwarte ogen en een spitse snuit met lange witte snorharen. De tanden hebben een rood randje. Jongere dieren hebben een doffere vacht.
Afmetingen
lengte kop-romp: 70-105 mm
lengte staart: 45-77 mm
gewicht: 9-25 g
Determinatie
Voor de in Nederland voorkomende muizen (ware muizen, woelmuizen en spitsmuizen) heeft de Zoogdiervereniging in samenwerking met Naturalis de soortzoekers gemaakt om mensen te helpen bij de determinatie van deze lastige groep zoogdieren. Selecteer links in beeld de waargenomen kenmerken, waarna enkel nog de soorten worden getoond die hieraan voldoen.
Er zijn voor muizen drie soortzoekers gemaakt:
Gelijkende soorten
Zowel de waterspitsmuis als de gewone bosspitsmuis en de tweekleurige bosspitsmuis zijn erg variabel van kleur. Beide soorten bosspitsmuizen kunnen soms ook lichte vlekjes bij het oog en/of oor hebben. Ze kunnen daardoor op waterspitsmuizen lijken. De waterspitsmuis heeft echter een langere staart, is groter en heeft een veel dikkere snuit. Een lastiger waarneembaar, maar wel erg goed, kenmerk van waterspitsmuis zijn de franjes aan de rand van de achtervoet en onderaan de staart.
Habitat
De waterspitsmuis komt voor in en langs schoon, niet te voedselrijk, vrij snel stromend tot stilstaand water met een behoorlijk ontwikkelde watervegetatie en ruig begroeide oevers. Hij komt voor bij beken, rivieren, sloten, plassen en daar waar grondwater opwelt. Ook wordt hij veelvuldig aangetroffen langs de binnenduinrand, rond natuurlijke duinmeren en kunstmatige infiltratiegebieden. De waterspitsmuis komt alleen daar voor waar bodembedekkende vegetatie aanwezig is en waar binnen een straal van 500 meter water te vinden is. Bovendien moet er in de oevers voldoende schuilmogelijkheid zijn waar de waterspitsmuis zich kan terugtrekken om zijn prooien op te eten.
Leefwijze
De waterspitsmuis is een erg schuw dier, dat zich dood kan schrikken van een plotseling, hard geluid. De waterspitsmuis is zowel overdag als 's nachts actief. In actieve periodes is hij op zoek naar voedsel, waarbij hij continu in beweging is. Over een etmaal zijn er vele van periodes van activiteit, die enkele minuten tot 2 uur duren en worden onderbroken door rustperiodes. Waterspitsmuizen rusten nooit langer dan een uur. De rustperiodes worden doorgebracht in ondergrondse holen.
De waterspitsmuis kan goed springen, klauteren, zwemmen en duiken. Ze kunnen 20 seconden onder water blijven. Door de speciale structuur van de vacht zijn waterspitsmuizen in staat om bij het duiken lucht tussen de haren te bewaren. Hierdoor is de huid volledig waterafstotend. Eveneens kunnen ze in zeer koud water, zelfs onder ijs, duiken zonder sterk af te koelen. De waterspitsmuis leeft solitair. Alleen in de voortplantingstijd leven meerdere dieren bijeen in een los familieverband.
Voedsel
De waterspitsmuis vangt zijn prooidieren zowel op het land als in het water. Zijn voedsel bestaat voornamelijk uit insecten en andere ongewervelden zoals kreeftachtigen, waterslakken, kevers, schietmotten, vliesvleugeligen, larven en wormen. Daarnaast eet hij ook kleine vissen, amfibieën(eieren) en aas. Soms legt de waterspitsmuis een voorraad aan. Waterspitsmuizen eten per dag minstens hun eigen lichaamsgewicht en kunnen ruim twee dagen zonder voedsel.
Bij het zoeken naar voedsel in het water past de waterspitsmuis verschillende methodes toe. Ze kunnen boven het water uitspringen en over de waterbodem lopen. Onder water hangt de waterspitsmuis schuin voorover, waarbij hij onder steentjes en dergelijke met de voorpoten naar voedsel zoekt. De achterpoten en staart worden hierbij voor de voortbeweging gebruikt. In het speeksel bevindt zich een stof met een verlammende werking, dat waterspitsmuizen helpt bij het hanteren van grotere prooien. Al het voedsel wordt op het land op een beschutte plek opgegeten.
Territorium en leefgebied
Het leefgebied van de waterspitsmuis is langgerekt en loopt evenwijdig aan een oever. De actieradius loopt uiteen van 30 tot 160 meter. De afmetingen van een territorium bedragen in een veengebied met veel kleine slootjes gemiddeld 250 bij 0,75 meter. In rijk gestructureerde biotopen met veel voedsel zijn de territoria kleiner. Mannetjes en vrouwtjes hebben elk hun eigen territorium.
Verblijfplaats
Waterspitsmuizen maken een relatief groot, compact, bolvormig nest van gras, bast, wortels en mos. Deze zijn gelegen in verborgen gelegen holtes, op beschutte plekjes of in holen in oevers. De holen en gangen in oevers bevinden zich tot dicht bij of tot aan het water, met soms een ingang onder water. Waterspitsmuizen graven zelf gangen of maken gebruik van gangen en holen die door muizen, bruine ratten of woelratten zijn gemaakt. Ze gebruiken de nesten om in te rusten en zich in voort te planten.
Voortplanting
Het voortplantingsseizoen van de waterspitsmuis loopt van april tot september. Het mannetje zwerft dan door de territoria van diverse vrouwtjes op zoek naar een partner. Mannetjes en vrouwtjes communiceren met elkaar door middel van prikkelende geuren en hoog gegil. Na een draagtijd van 20 tot 24 dagen, worden 3 tot 8 (soms 11) jongen in een ondergronds nest van gedroogd gras geboren. De jongen worden zo'n veertig dagen gezoogd. Een vrouwtje heeft 2 tot 3 worpen per jaar. De jongen van de eerste worp zijn in hun eerste jaar al geslachtsrijp.
Leeftijd
Waterspitsmuizen wordt maximaal 19 maanden oud. In gevangenschap kan hij een leeftijd van 3 jaar bereiken.
Zicht
Spitsmuizen zijn erg schuw en laten zich weinig zien. Ze laten weinig makkelijk waarneembare sporen achter. Waterspitsmuizen zijn redelijk te vangen met live-traps. Het vangen van een waterspitsmuis is niet zomaar toegestaan, hiervoor is een vergunning nodig.
Sporen
- Vraatsporen
Waterspitsmuizen vreten de ogen van aangespoelde vissen wel eens aan. Leeg gevreten huisjes van slakken kunnen op eetplaatsen worden gevonden, samen met andere voedselresten. - Uitwerpselen
De keutels van de waterspitsmuis zijn moeilijk van die van andere soorten te onderscheiden. Ze hebben meestal een lengte van 3-10 mm en een breedte van 2-3 mm en vaak stompe polen. Ze zijn gedraaid en bevatten veel chitinedeeltjes, maar na het eten van slakken en wormen hebben ze geen vaste vorm. De kleur is donkerbruin tot zwart. Soms zijn ze te vinden op platte stenen of kleine strandjes aan oevers van beken en plassen. - Loopsporen
De voorvoet is tot 12 mm lang en breed, de achtervoet tot 14 mm. In zachte modder van oevers zijn soms de zeer lichte voetafdrukken te vinden en soms is ook de afdruk van de staart zichtbaar. - Braakballen
Prooiresten worden gevonden in braakbalen van (kerk)uilen.
Geluid
De waterspitsmuis is vrij luidruchtig. Hij maakt fluitende kreten, trillers en schrille krijsende en sissende geluiden.
Waarnemingen doorgeven
Wereld
Waterspitsmuizen komen voor in Europa en oostwaarts tot in Oost-Siberië en het westen van China. Daarnaast in een daarvan geïsoleerd gebied in het noordoosten van China en de oostkust van Rusland.
Europa
Het verspreidingsgebied van de waterspitsmuis ligt in een groot deel van Europa. Van de Middellandse Zee tot in het noorden van Scandinavië. In Spanje alleen in het noorden, in Italië en op de Balkan alleen in gebergten. Niet in Ierland en op IJsland.
Nederland
In Nederland heeft de waterspitsmuis een zeer versnipperde verspreiding, maar hij komt het meest voor in de waterrijke provincies Friesland en Overijssel. In Oost- en Zuid-Nederland komt zijn verspreiding overeen met de situering van de beek- en rivierdalen op de zand- en lössgronden. In laag-Nederland betreft het vooral kwelgebieden die als doorstroomgebied fungeren. Ook op de Zeeuwse Eilanden en op Texel komen waterspitsmuizen voor.
- Rode Lijst NL (2020): thans niet bedreigd
- Rode Lijst NL (2009): kwetsbaar
- Rode Lijst NL (1994): kwetsbaar
- Omgevingswet: bijlage IX van artikel 11.54
- Habitatrichtlijn (1992): niet vermeld
- Conventie van Bern (1982): appendix III
- Nederlands Soortenregister
- IUCN Red List
Klasse: Mammalia (Zoogdieren)
Orde: Insectivora (Insecteneters)
Familie: Soricidae (Spitsmuizen)
Geslacht: Neomys
Soort: Neomys fodiens