Vleermuizen in winterslaap, hoe zit het met gebouwbewoners?
De dag is op zijn einde, tijd om te gaan slapen. Je gaat daarom op de bank liggen om in slaap te vallen. Pas nadat je wakker wordt omdat je het flink koud hebt gekregen ga je naar bed, onder de warme deken. Dat lijkt een merkwaardige strategie om de nodige nachtrust te krijgen. Toch is dat wat veel gewone dwergvleermuizen doen als het om winterslaap gaat.
Gewone dwergvleermuizen (Pipistrellus pipistrellus) is één van de vleermuis soorten die zijn verblijfplaats in de holtes van gebouwen heeft. Denk dan bijvoorbeeld aan de spouwmuur, onder het dak of achter gevelbetimmering. Zodra de herfst op zijn einde loopt gaan vleermuizen steeds minder vaak ‘de deur uit’ om op zoek te gaan naar voedsel zoals muggen en andere vliegende insecten. Veel gewone dwergvleermuizen blijven dan op de plek waar ze zaten, het najaarsverblijf, en gaan daar in winterslaap. Soms alleen, soms met meerdere bij elkaar. Die plek moet vorstvrij zijn maar niet te warm, zo tussen de 0°C en 10°C. Om in winterslaap te komen laat de vleermuis zijn lichaamstemperatuur zakken tot de omgevingstemperatuur. Zodoende spaart hij enorm veel energie. In de herfst zijn de vetreserves namelijk flink aangevuld, het lichaamsgewicht kan met wel 65% toenemen. Die reserves heeft hij in de winter hard nodig.
Wakker worden om te gaan eten, drinken óf slapen
De periode van winterslaap bedraagt een aantal maanden, ongeveer van november tot april. Als we aan winterslaap denken, dan denken we daarbij vaak aan een lange onafgebroken slaap. Maar vleermuizen worden toch af en toe wakker. Soms om te gaan drinken en bij mild winterweer en voldoende voedsel ook om te eten óf om te verhuizen. Als de nachtvorst eenmaal zijn intrede doet dan kan het zijn dat het toch te koud wordt op de plek waar de gewone dwergvleermuis zit. De gewone dwergvleermuis besluit dan niet bij de eerste nacht nachtvorst om te verhuizen, maar de nacht daarna. Maar waar naartoe?
De vleermuizen waarbij het te koud werd in de winterslaapplaats waar ze tot dan toe zaten, vertrekken naar een plek waar de temperatuur beter tussen de 0°C en 10°C blijft. Voor de gewone dwergvleermuis is dat ook in de winter een gebouw. Beschikbare plekken zijn minder algemeen dan de voorjaar tot herfst verblijfplaatsen. Daarom komen in die overwinteringsverblijven veel meer vleermuizen bijeen dan op de plek waar ze eerst zaten. We noemen zo'n plek dan een massa winterverblijf. Doorgaans zijn dit grote en/of hoge gebouwen. Een iconisch voorbeeld is de inktpot in Utrecht (kantoor van ProRail) waarvan we weten dat daar enkele duizenden vleermuizen de winter doorbrengen. Hoewel het erg lastig is om vast te leggen, is het niet ondenkbaar dat met het zachter worden van onze winters het aantal vleermuizen dat in het najaarsverblijf -dus voornamelijk woningen- toch de hele winter doorbrengt, zal toenemen.
En andere soorten die gebouwen gebruiken?
De gewone dwergvleermuis is absoluut niet de enige vleermuissoort die gebouwen gebruikt gedurende grote delen van het jaar. Over de laatvlieger (Eptesicus serotinus) is dit jaar een onderzoek gepubliceerd dat aantoont dat 80% van deze soort de winter in de spouwmuur doorbrengt. De meervleermuis (Myotis dasycneme) is ook bij uitstek een gebouwbewoner. Echter, in de winter verdwijnt deze soort op mysterieuze wijze. Tijdens vleermuis wintertellingen zien we ongeveer 400 meervleermuizen in ondergrondse winterverblijven zoals bunkers. Dat terwijl in de zomerperiode de populatie in Nederland op zo`n 10.000 exemplaren wordt geschat. Recente waarnemingen bevestigen het vermoeden dat de meervleermuizen hetzelfde gedrag kunnen vertonen als de laatvlieger: een temperatuur stabiele plek zoeken in een spouwmuur, onder een dak of andere geschikte plek in een gebouw. Voor ons dus onzichtbare plekken. Een voorbeeld daarvan zien we in het filmpje waar enkele meervleermuizen eind november nog steeds de plek in Waddinxveen gebruiken die we eigenlijk kenden als kraamverblijf in de zomer periode.
Meer informatie
Lees meer over het onderzoek naar de laatvlieger:
https://www.zoogdiervereniging.nl/nieuws/2023/waar-overwinteren-laatvliegers
2023 is het jaar van de meervleermuis: https://meervleermuis.nl/
Tekst: Erik Broer, Zoogdiervereniging
Foto's: Erik Broer; Erik Korsten, Zoogdiervereniging
Video: Bart Noort