Bruine rat

Leefgebied en verspreiding

Het verspreidingsgebied van de bruine rat strekt zich uit over grote delen van de wereld, vooral in de buurt van menselijke nederzettingen. Het is een van de meest wijdverbreide en succesvolste zoogdieren van de wereld. In de tropen komt hij alleen voor nabij grote steden en havens. In de Arctische gebieden komt hij niet voor. Oorspronkelijk kwam de bruine rat alleen in Azië voor, maar in de 18de eeuw is hij waarschijnlijk via schepen vanuit Siberië en China ingevoerd in Europa. In Nederland komt de bruine rat vrijwel overal voor.

De bruine rat komt voor in allerlei soorten leefgebieden. Hij heeft een voorkeur voor een vochtige en niet te warme omgeving en komt vaak voor in de buurt van de mens. Het is een echte cultuurvolger en leeft bij boerderijen, woningen, stallen, pakhuizen, fabrieken, winkels en vuilstortplaatsen. In waterrijke gebieden in de gematigde streken, komt de bruine rat ook buiten voor zoals in rietvelden en in watergangen langs agrarisch bouwland, maar ook in riolen. De buitenlevende dieren trekken in het najaar vaak naar en in bebouwing. De aanwezigheid van water, dekking en voedsel in de nabijheid is bepalend voor het leefgebied.

Leefwijze en voedsel

De bruine rat is voornamelijk ’s nachts actief, vooral direct na de avondschemering en voor de ochtendschemering. In koude nachten is hij ook wel overdag actief. Voordat de bruine rat zijn hol verlaat, onderzoekt één rat (ook wel pionierrat genoemd) ongeveer 2 minuten lang de omgeving. Dit gedrag wordt ook wel zekeren genoemd. Pas daarna verlaten de andere ratten het hol. Veranderingen in de omgeving heeft de bruine rat direct door en daarom is het ook zeer moeilijk hem in vallen te vangen.

Bruine ratten kunnen goed zwemmen, duiken, springen en klimmen. Ze klimmen echter zelden in bomen. Ze bewegen zich meestal stapvoets voort, soms ook in sprongengalop. Bruine ratten leven in kleine sociale groepen, bestaande uit een dominant mannetje, een harem vrouwtjes en enkele ondergeschikte mannetjes. Deze groepen kunnen zich vaak samenvoegen tot grotere kolonies. De hiërarchie binnen een groep bepaalt wie mag paren en eten. Tegen dieren uit een andere, en daarmee anders ruikende, populatie wordt agressief opgetreden. Buitenlevende dieren zijn minder agressief, waarschijnlijk omdat zij in lagere dichtheden leven.

De bruine rat is een alleseter, die voornamelijk leeft van eiwit- en zetmeelrijk voedsel. Zo eet hij graan, zaden, slakken, larven, kikkers, jonge zoogdieren, vogeleieren en aas. Maar hij knaagt ook aan botten en producten zoals zeep en kaarsen. Kannibalisme komt voor, voornamelijk ten gevolge van een eiwittekort. De bruine rat neemt zijn voedsel vaak mee naar schuilplaatsen om het daar op te eten. Soms legt hij voedselvoorraden aan. Dit gebeurt voornamelijk door niet dominante ratten en zogende vrouwtjes.

Territorium en verblijfplaats

De bruine rat heeft geen territorium dat verdedigd wordt tegen andere bruine ratten. Ze hebben wel een vast activiteitengebied, waarbij de dieren meestal niet meer dan 100 meter afleggen. Bij voldoende voedsel verplaatsen ze zich zelfs nog minder. Wel worden dieren uit andere populaties geweerd.

De bruine rat heeft als rustplaats een nest in een holenstelsel. Buitenlevende ratten maken hun holenstelsels in oevers, tussen stenen en aan de voet van bomen. Dit stelsel ligt tot een diepte van 50 cm onder de grond en heeft gangen van ongeveer 9 cm in doorsnede. Het nest zelf wordt of bovengronds of ondergronds gemaakt en wordt vaak door meerdere generaties gebruikt. Het hol is 6-9 cm in doorsnede en de verschillende holen zijn bovengronds met elkaar verbonden door paadjes. Bij de ingang van het hol laat de rat meestal hopen aarde achter, die in de loop van de tijd vanzelf wordt platgestampt. Binnen levende ratten maken hun nesten onder vloeren, in hooimijten, tussen muren en in andere holle ruimtes rond menselijke nederzettingen, maar anders dan de zwarte rat altijd op of onder de vloer. De zwarte rat leeft eerder op zolders van gebouwen en verplaatst zich langs balken en richels.

Voortplanting en leeftijd

Bruine ratten planten zich het gehele jaar door voort, mits er voldoende voedsel is met een piek in maart en in september-oktober. Na een draagtijd van 20-23 dagen, krijgt het vrouwtje 7 (1 tot 15) jongen. Het aantal worpen dat een vrouwtje per jaar krijgt bedraagt drie tot vijf. Grotere vrouwtjes krijgen grotere worpen dan kleinere vrouwtjes. Bij een daling van de populatiedichtheid (bijvoorbeeld door menselijk ingrijpen) neemt de voortplanting en het aantal jongen per worp toe.

De jongen worden blind en naakt geboren. Na zeven tot tien dagen hebben ze de ogen geopend en zijn ze volledig behaard. De groei wordt beïnvloed door de worpgrootte; dieren in kleinere worpen groeien sneller. Enkel het vrouwtje zorgt voor de jongen. Jongen die zich te ver van het nest wagen, worden teruggebracht, indringers worden weggejaagd en bij verstoring zal een vrouwtje de jongen verplaatsen naar een ander nest. Na 21 dagen, als de dieren ongeveer 40 gram zwaar en 110 mm lang zijn, worden de dieren gespeend. De jongen zijn na 3-4 maanden geslachtsrijp en kunnen dan deelnemen aan de voortplanting. De bruine rat wordt maximaal vier jaar oud, maar meestal wordt hij niet ouder dan twaalf maanden. Vrouwtjes leven gemiddeld langer dan mannetjes en de levensverwachting hangt onder andere af van de voedselkwaliteit.