Zwarte rat
De zwarte rat (Rattus rattus) is van oorsprong een exoot die in de vroege middeleeuwen door de mens vanuit Zuid-Azië naar Europa is gebracht. De soort komt bij ons vrijwel alleen voor in menselijke bebouwing. De zwarte rat is een betere klimmer dan de grotere en minder slanke bruine rat en leeft in gebouwen vaak op zolder. De soort is ook wel bekend onder namen als dakrat, scheepsrat en pestrat.
Uiterlijke kenmerken
De zwarte rat is een middelgroot knaagdier met een grijsbruine tot zwarte vacht. De buikzijde is doorgaans lichter, maar soms ook donker van kleur. Soms is een duidelijke scheiding tussen rugzijde en buikzijde te zien (de demarcatielijn). De kop is vrij spits met grote donkere ogen en lange snorharen. De oren zijn groot, dun en bijna kaal. De staart is eenkleurig en is langer dan het lijf. De voorpoten hebben 4 tenen en de achterpoten 5 en de tenen hebben lange nagels.
Er worden drie kleurvarianten onderscheiden: rattus (variabel, vaak zwart-grijze rug en grijze buik die ook donker kan zijn), alexandrinus (grijsbruine rug, lichtgrijze buik) en frugivorus (grijsbruine rug en witte buik).
Afmetingen
lengte kop-romp: 160-240 mm
lengte staart: 180-260 mm
gewicht: 130-280 g
Determinatie
Voor de in Nederland voorkomende muizen (ware muizen, woelmuizen en spitsmuizen), waartoe ook de zwarte rat behoort, heeft de Zoogdiervereniging in samenwerking met Naturalis een soortzoeker gemaakt om mensen te helpen bij de determinatie van deze lastige groep zoogdieren. Selecteer links in beeld de waargenomen kenmerken, waarna enkel nog de soorten worden getoond die hieraan voldoen.
Gelijkende soorten
Een kenmerkend verschil tussen de zwarte rat en de bruine rat is de lengte van de staart. Deze is bij de bruine rat korter, bij de zwarte rat juist langer dan het lichaam. Ook zijn de oren van de bruine rat klein en behaard terwijl die van de zwarte rat groot en bijna kaal zijn.
Habitat
De zwarte rat kan niet goed tegen kou. Om die reden wordt hij in streken met een koel klimaat, zoals in Noordwest-Europa, uitsluitend in menselijke bebouwing aangetroffen. Hij komt tegenwoordig vooral voor in varkensfokkerijen en (pluim)veestallen, minder vaak in huizen. De zwarte rat heeft hier een voorkeur voor droge plaatsen. Zwarte ratten zijn niet direct gebonden aan water of oevers, ze worden echter wel vaak op schepen gesignaleerd.
De aanwezigheid van zwarte ratten hangt, net zoals die van de bruine rat, vaak samen met mensen en hun afval. In de tropen en subtropen, zoals in het zuiden van Europa, leven zwarte ratten ook ver weg van menselijke bebouwing. Ze komen daar vaak in bomen voor.
Leefwijze
De zwarte rat is 's nachts actief, vrijwel uitsluitend rond zonsondergang en zonsopgang. Bij het verlaten van de schuilplaats wordt eerst tot 30 minuten lang de omgeving verkend (ook wel zekeren genoemd). Zwarte ratten klimmen veel en snel, langs verticale touwen, kabels, pijpen en wanden en kunnen tot 1,5 meter hoog springen. Ze leven vaak op zolders van gebouwen en verplaatsen zich eerder langs balken en richels dan via de grond. In warmere strekken klimmen ze ook vaak in bomen. Zwemmen doen zwarte ratten niet graag.
Voedsel
De zwarte rat is een alleseter, maar heeft een voorkeur voor granen, graanproducten, zaden en vruchten. Soms eet hij kleine diertjes, zoals insecten, een enkele keer vis. Daarnaast ook wel menselijke producten zoals zeep en kaarsen. Bij gebrek aan water haalt de bruine rat vocht uit vruchten, groenten of andere plantendelen.
Territorium
In gebouwen leven zwarte ratten in groepen van 20-60 dieren die gedomineerd worden door één mannetje. Ratten bakenen hun territorium af met urine en buiten het eigen nageslacht duldt het hier geen andere soortgenoten. Wanneer de rattenfamilie zich uitbreidt en er meer voedsel nodig is, wordt het leefgebied vergroot. Dat leidt meestal tot gevechten met naburige rattenfamilies.
Verblijfplaats
De zwarte rat maakt in onze streken een nest in of nabij gebouwen, zoals in nissen, scheuren in muren, in kruipruimtes of onder rommelhopen. Soms gebruiken ze ook oude vogelnesten. Een nest wordt opgevuld met verse bladeren, veren of andere materialen, waardoor een soort platform ontstaat. In warmere streken woont de zwarte rat ook in bomen of rotsspleten. Binnen in gebouwen dient papier, isolatiemateriaal, hooi, etc. als nestmateriaal.
Er zijn gevallen bekend waar de staarten van samenlevende ratten in de war raken zodanig dat een onontwarbare knoop ontstaat. Bij deze ‘rattenkoningen’ gaat het dan meestal om jonge dieren - 6 tot 12 (maximaal 32) - die dit soms met de dood moeten bekopen.
Voortplanting
In een geschikte leefomgeving kan de zwarte rat zich het hele jaar voortplanten. In Europa echter loopt de voortplantingstijd van midden maart tot midden november. Na een draagtijd van 21 tot 23 dagen, krijgt het vrouwtje gemiddeld 7 (4-10) jongen.
Bij de geboorte zijn de jongen naakt en roze, hebben gesloten oren en ogen en wegen 4,5 g. De jongen worden gezoogd tot ze 30-40 g wegen en ongeveer twintig dagen oud zijn. Vrouwtjes zijn geslachtsrijp als ze ongeveer 90 g wegen. Ze zijn dan 12-16 weken oud. Een vrouwtje krijgt per jaar drie tot zes nesten, waardoor ze tientallen jongen per jaar kan krijgen.
Leeftijd
Een zwarte rat kan in het wild drie jaar oud worden, in gevangenschap tot acht jaar.De helft van de dieren wordt niet ouder dan een jaar.
Zwarte ratten worden intensief bestreden, omdat zij ziektes kunnen overbrengen en schade kunnen veroorzaken. Als gevolg van toegenomen hygiëne en veranderde opslagmethodes voor graan en gewassen, is het aantal vindplaatsen van de soort gedaald.
In stedelijke gebieden is de huiskat de belangrijkste natuurlijke vijand. De bruine rat verdringt de zwarte rat waar beide soorten samen voorkomen.
Zicht
Op plekken waar veel zwarte ratten voorkomen, zijn ze soms ook overdag te zien. Daarnaast zijn vraatresten, uitwerpselen en bewoningssporen makkelijk te vinden. Zwarte ratten zijn eenvoudig te vangen met inloopvallen (live-traps).
Sporen
- Vraatsporen
De zwarte rat kan vraatsporen achterlaten op fruit of groente. Hierop zijn dan afdrukken van de snijtanden te zien van 5 mm breed. Graankorrels eet de zwarte rat op tot er slechts een eindstukje van over is en maïskorrels laat hij gehalveerd of helemaal leeggegeten achter. Daarnaast laat de zwart rat veel knaagsporen achter op allerlei materialen, zoals elektriciteitskabels, verpakkingen, isolatiemateriaal en pvc waterleidingbuizen. Omdat de tanden van de rat voortdurend blijven doorgroeien, moet de rat regelmatig knagen om het proces van het afslijten en aangroeien in evenwicht te houden. - Uitwerpselen
Uitwerpselen van de zwarte rat zijn 4-5 mm dik en 9-15 mm lang. Ze zijn grijs tot donkerbruin, maar verkleuren tot zwartbruin of grijszwart als ze ouder worden. Soms zitten er gekromde exemplaren tussen. Uitwerpselen worden vaak gevonden op richels en balken en zelden op de grond. Ze zijn verspreid te vinden, zelden in grote hoeveelheden bij elkaar. Uitwerpselen van de bruine rat liggen binnenshuis eerder op of onder de vloer. - Loopsporen
Bij pootafdrukken van de zwarte rat is de voorvoet zowel 18-22 mm breed als lang en is de achtervoet 40 mm lang en 20-25 mm breed. De zwarte rat heeft 4 tenen aan de voorvoet en 5 aan de achtervoet. In stap zet de zwarte rat de achtervoet voor of achter de voorvoet en bij sprongengalop zet hij zijn voeten naast elkaar, met een paslengte van 60 mm. Het sleepspoor van zijn staart is altijd te zien. Verwarring met woelrat en bruine rat is mogelijk op basis van loopsporen. De zwarte rat leeft echter in een andere biotoop dan de woelrat. En de hielafdruk van de bruine rat is langer. De zwarte rat laat vaak onderbroken vetvegen achter (veroorzaakt door buiksmeer) langs verticale of schuin lopende vlakken, zoals wanden en balken.
Geluid
De zwarte rat kan piepen, krijsen en schreeuwen. Ook kan hij ultrasone geluiden maken.
Waarnemingen doorgeven
Wereld
Oorspronkelijk komt de zwarte rat uit het zuiden van India. In de loop van honderden jaren is de soort vooral via de scheepvaart wereldwijd verspreid over de continenten. Hij ontbreekt in delen van Azië (met name Rusland) en Noord-Afrika en in het noorden van Noord-Amerika.
Europa
Sinds de vroege middeleeuwen komt de zwarte rat in grote aantallen voor in Europa, met uitzondering van Groot-Brittannië (wel in Londen en Bristol), Ierland, Denemarken, Scandinavië en het uiterste oosten.
Nederland
Door intensieve bestrijding komt de soort in ons land vooral nog voor in Noord-Brabant en Limburg. Daarnaast in enkele (haven)steden als Amsterdam en Rotterdam. De zwarte rat lijkt met een opmars bezig te zijn vanuit het agrarisch gebied in het zuiden van het land naar het stedelijk gebied in het noorden.
- Rode Lijst NL (2020): bedreigd
- Rode Lijst NL (2009): bedreigd
- Rode Lijst NL (1994): kwetsbaar
- Omgevingswet: niet vermeld
- Habitatrichtlijn (1992): niet vermeld
- Conventie van Bern (1982): niet vermeld
- Nederlands Soortenregister
- IUCN Red List
Klasse: Mammalia (Zoogdieren)
Orde: Rodentia (Knaagdieren)
Familie: Muridae (Muisachtigen)
Geslacht: Rattus
Soort: Rattus rattus