Ruige dwergvleermuis

Leefwijze vleermuizen algemeen

Vleermuizen vormen een soortenrijke groep van actief vliegende zoogdieren, die in staat zijn hun voedsel te vangen in het nachtelijk luchtruim. Ze gebruiken hierbij echolocatie (sonar) om te navigeren en hun voedsel te lokaliseren. Alle in Nederland voorkomende soorten vleermuizen houden een winterslaap van oktober-november tot maart-mei. Tijdens de winterslaap worden de lichaamsfuncties (spijsvertering, hartslag) van de vleermuis tot een minimum teruggebracht en de lichaamstemperatuur sterk verlaagd, waardoor de vleermuis weinig energie verbruikt en kan overleven op de verbranding van lichaamsvet. In het voorjaar worden de jongen geboren en grootgebracht door groepen vrouwtjes in kraamkolonies. De mannetjes verblijven overdag alleen of in kleine groepjes in hun zomerverblijven. Rond zonsondergang verlaten vleermuizen hun verblijven om op insecten of andere geleedpotigen te gaan jagen. Vooral in de nazomer en herfst komen vleermuizen in groepen bij elkaar op bepaalde locaties om te zwermen. Aan dit intense, sociale gedrag, waarover nog steeds veel onduidelijkheid bestaat, worden vooral twee functies toegedicht. Ten eerste vindt paring plaats op en rond deze locaties, waarbij genetische uitwisseling plaatsvindt tussen dieren afkomstig van verschillende kolonies. Daarnaast lijkt het zwermen een functie te hebben bij de inspectie van en informatieoverdracht tussen adulte dieren, en mogelijk ook tussen adulte en jonge dieren, over geschikte winterverblijven. In het najaar, voorafgaand aan de winterslaap, vetten vleermuizen op, zodat zij voldoende vetvoorraad hebben om de winterslaapperiode door te komen. Vrouwelijke vleermuizen slaan het sperma op tot in het voorjaar, wanneer de daadwerkelijke bevruchting van de eicel plaatsvindt.

Habitat

Ruige dwergvleermuizen hebben een voorkeur voor waterrijke bosgebieden. Ze jagen graag boven beschutte oevers van grote wateren, ook wel boven het open water, en langs (loof)bosranden en andere opgaande vegetaties. Bebouwing en open gebieden zijn minder in trek. Wel jagen ze graag bij straatlantaarns.

Voedsel

Het voedsel bestaat vooral uit aan water gebonden insecten, zoals dansmuggen en andere tweevleugelen.

Jachtgedrag

Ruige dwergvleermuizen vangen insecten uit de lucht. Ze jagen in een relatief snelle rechtlijnige vlucht in lange banen, op 2 tot 5 m hoogte, op enige afstand van de vegetatie. 

Verblijfplaatsen

• Kraamverblijven
  Uit Nederland zijn slechts drie kraamkolonies bekend, waarvan de laatste in juni 2024 werd ontdekt in een holte van een dode boom bij Hilversum. Hier werden 54 uitvliegers geteld. De andere twee Nederlandse kraamkolonies bewoonden een hoekhuis in Noord-Holland (1994) en een dode eik in Overijssel (2017). Kraamkolonies in het buitenland variëren van 50-150 dieren. Ruige dwergvleermuizen gebruiken meerdere verblijfplaatsen en verhuizen relatief vaak. Ze jagen tot op 5-10 km van de verblijfplaats. Vliegroutes volgen zoveel mogelijk lijnvormige structuren.
• Zomerverblijfplaats
  Solitaire of kleine groepen mannetjes worden gevonden in spleten en gaten in bomen, achter loshangend schors, in vleermuiskasten, in gebouwen achter betimmeringen, achter daklijsten, onder dakbedekking en op zolders.
• Paarverblijfplaats
  Roepende territoriale mannetjes en paarverblijven bevinden zich in nest- en vleermuiskasten, in boomholtes en achter daklijsten en betimmeringen. Vaak liggen er veel paarplaatsen of -territoria in een klein gebied bijeen. Oude, holtenrijke loofbossen in de buurt van waterpartijen kunnen uitgesproken paargebieden van ruige dwergvleermuize zijn, waar haast in elke boom een mannetje zit te roepen.
• Winterverblijfplaats
  Als winterverblijf worden gebouwen (spouwmuur, dakpannen, betimmering), houtstapels, maar ook boomholtes en nest- en vleermuiskasten gebruikt. Het zijn, in ieder geval in de relatief milde Nederlandse winters, geen stabiele slapers. Ze zijn vaak wakker en kiezen temperatuurgevoelige winterslaapplaatsen. Bij vorst zoeken ze dan vaak holtes in verwarmde huizen op.

Migratie

Uit ringonderzoek is gebleken dat ruige dwergvleermuizen een sterke seizoenstrek kennen en daarbij grote afstanden, tot meer dan 2000 km, afleggen. Hierbij worden ook flinke afstanden over zee (tot >170 km) afgelegd. Vanaf augustus/september trekken vooral de dieren uit Noord- en Oost-Europa in zuidwestelijke richting richting Midden- en Zuid-Europa, waar de winteromstandigheden milder zijn, om onder andere in Nederland te overwinteren. In de afgelopen jaren is gebleken dat er soms wordt afgeweken van dit patroon. Zo zijn er ook uit meer zuidelijke landen als Frankrijk, Italië en Frankrijk kraamkolonies bekend, en wordt er soms in meer noordelijke gebieden als Finland, Letland en Polen overwinterd.

Voortplanting

De paartijd begint in augustus en loopt door tot in november. Paringen vinden plaats in paarverblijven in de buurt van de kraamverblijven, langs de migratieroutes en in de wintergebieden. Er zijn aanwijzingen dat er ook in het voorjaar wordt gepaard. In de loop van de zomer bezetten de mannetjes een territorium, waarbij zij vrouwtjes in hun paarverblijf in een boomholte lokken middels een speciale werf- of baltsroep. Mannetjes vormen paargroepjes met 2-10 vrouwtjes. Mannetjes zijn in deze periode ook aggressief naar andere mannetjes en dulden alleen vrouwtjes en jonge mannetjes in hun paarverblijf.

In het voorjaar trekken de vrouwtjes weer terug naar meer noord(oost)elijk gelegen gebieden om daar kraamkolonies te vormen en de jongen groot te brengen.

Tussen eind mei en eind juni worden de jongen geboren. Meestal zijn dit tweelingen, een enkele maal drielingen en in het eerste jaar krijgen vrouwtjes meestal een enkel jong. Na ongeveer vier weken kunnen de jongen vliegen.

Leeftijd

Gemiddeld worden vrouwtjes 2,3-3 jaar oud en mannetjes 2,5 jaar. Het oudste waargenomen mannetje was 14 jaar, het oudste vrouwtjes 12 jaar.

Natuurlijke vijanden

Uilen (vooral bosuil en kerkuil) en roofvogels (boomvalk, sperwer) pakken soms vleermuizen in de vlucht, vaak in de buurt van de verblijfplaats. In of bij de verblijfplaatsen worden vleermuizen soms gepredeerd door huiskatten en steenmarters. Vleermuizen in winterslaap kunnen ook ten prooi vallen aan bosmuizen.