Ondergrondse woelmuis
De ondergrondse woelmuis (Microtus subterraneus) is een van de kleinste Europese woelmuizensoorten. Hij wordt ook wel wortelmuis genoemd. De soort onderscheidt zich onder meer van andere Nederlandse woelmuizen door zijn kleine ogen. In Nederland komt de ondergrondse woelmuis uitsluitend voor in de zuidelijke provincies en lokaal in de Achterhoek.
Algemeen: woelmuizen
De ondergrondse woelmuis behoort tot de woelmuizen. Woelmuizen kenmerken zich door een gedrongen, ietwat lompe bouw en een stompe kop met kleine ogen en oren. De staart is korter dan het lichaam (tot maximaal 80 % van de kop-romplengte).
Uiterlijke kenmerken
De ondergrondse woelmuis heeft een zeer dichte en zachte vacht. De bovenzijde is donkerbruin tot grijs en de onderzijde is zilver- tot blauwgrijs. De staart is kort en tweekleurig. Zijn snuit is stomp met een roze neusspiegel en lange lichtgekleurde snorharen. De ogen zijn donker en zeer klein en de oren zitten vrijwel geheel in de vacht verborgen. Ondergrondse woelmuizen hebben 5 eeltkussens onder de achtervoet, in tegenstelling tot de andere Nederlandse woelmuizen, die er 6 hebben. Jonge dieren zijn donkerder gekleurd dan volwassen dieren.
Afmetingen
lengte kop-romp: 75-110 mm
lengte staart: 23-39 mm
gewicht: 11-24 gr
Determinatie
Voor de in Nederland voorkomende muizen (ware muizen, woelmuizen en spitsmuizen) heeft de Zoogdiervereniging in samenwerking met Naturalis de soortzoekers gemaakt om mensen te helpen bij de determinatie van deze lastige groep zoogdieren. Selecteer links in beeld de waargenomen kenmerken, waarna enkel nog de soorten worden getoond die hieraan voldoen.
Er zijn voor muizen drie soortzoekers gemaakt:
Habitat
De ondergrondse woelmuis komt vooral voor in kleinschalig cultuurlandschap met een gevarieerd aanbod aan biotopen. De soort houdt van een dichte gras- of kruidlaag en zoomvegetaties zoals bermen en bomenrijen maar ook van (hooggelegen) weide- en akkerbouwland, licht (vochtig) loofbos, (bemeste) boomgaarden en tuinen. In naaldbossen komt hij zelden voor.
Leefwijze
De ondergrondse woelmuis leeft in groepen van 5-10 dieren. De soort is zowel overdag als ’s nachts om de 3 á 4 uur actief, waarbij de activiteitsperioden ’s nachts langer zijn. Vlak voor zonsondergang, rond middernacht, vlak na zonsopgang en midden op de dag heeft hij activiteitspieken. In gebieden waar andere woelmuizen voorkomen, mijdt de ondergrondse woelmuis deze en stemt zijn activiteitsperioden daarop af. De ondergrondse woelmuis leeft voornamelijk ondergronds en kan dan ook goed graven. Springen en klimmen doet hij weinig. Ook kan hij zwemmen, wat hij af en toe doet.
Voedsel
De ondergrondse woelmuis eet vrijwel uitsluitend plantaardig voedsel zoals (de ondergrondse delen van) kruidachtige planten, grassen, maar ook cultuurgewassen zoals granen, bieten, wortels, bloembollen en knollen. Ook eet hij mossen en noten en vult zijn dieet soms aan met insecten en wormen.
Territorium
De grootte van het leefgebied bedraagt 50-300 m2. In lijnvormige biotopen leven zo’n 10 tot 20 individuen per 100 meter.
Verblijfplaats
De ondergrondse woelmuis graaft in een dichte gras- of strooisellaag oppervlakkige, maar ook tot 40 cm diepe gangen. Ook maken ze gebruik van gangen van andere woelmuizen en mollen. Het gangenstelsel bevat nest- en voorraadkamers. Het nest wordt gemaakt van gras, mos en wortels. Bij neerslag worden de holen vaak afgesloten. De diameter van de gangen is ongeveer 3 cm. Het eerste deel van de gang loopt bijna loodrecht naar beneden. De ondergrondse woelmuis blijft doorgaans in een straal van 50 meter bij zijn gangenstelsel.
Voortplanting
De ondergrondse woelmuis kan zich, mits de omstandigheden gunstig zijn, vrijwel het hele jaar voortplanten. Er zijn gemiddeld 5 (soms wel 10) nesten per jaar. Vanwege zijn korte levensduur, wordt elke zes weken de helft van de populatie vervangen. Na een draagtijd van 24-27 dagen, worden gemiddeld 3 (1-5) jongen geboren. De jongen zijn na twee tot drie weken al volgroeid en geslachtsrijp.
Leeftijd
De ondergrondse woelmuis kan maximaal 15 maanden worden, maar meestal leeft hij korter dan een half jaar. In gevangenschap kan hij 3 jaar oud worden.
Natuurlijke vijanden van de ondergrondse woelmuis zijn vooral roofvogels (kerkuil, ransuil, bosuil, torenvalk, sperwer) en kleine roofdieren (wezel, hermelijn, vos, huiskat). De veldmuis schijnt een concurrent te zijn, want waar deze ontbreekt of zeldzaam is, is de ondergrondse woelmuis talrijk. Plaatselijk kan de ondergrondse woelmuis schade veroorzaken aan tuinderijen en boomgaarden, waardoor hij als hinderlijk wordt ervaren. Door het kort houden van de vegetatie kan deze schade grotendeels voorkomen worden.
Het achteruitgaan van het kleinschalig cultuurlandschap en versnippering van leefgebied is voor de ondergrondse woelmuis een bedreiging. Hij is dus gebaat bij het in stand houden en uitbreiden van kleinschalige en lintvormige landschapselementen.
Zicht
Omdat de ondergrondse woelmuis voornamelijk onder de grond leeft, is het lastig de ondergrondse woelmuis waar te nemen. De soort kan in live-traps worden gevangen, maar meestal lukt dat pas na enkele dagen.
Sporen
- Vraatsporen
Vraatsporen van de ondergrondse woelmuis zijn te vinden aan wortels van cultuurgewassen. Zo hollen ze bieten, bloembollen, wortels, knollen en dergelijke van onderaf uit. Deze knaagsporen zijn 1-2 mm breed. Ook bijten ze biezen in korte stukken en ontdoen ze deze van de groene buitenkant zodat het witte merg achterblijft. Bij hun gangen en voorraadkamers zijn voedselresten te vinden van noten, kruiden, grassen en wormen. Planten die bruin worden of snel verwelken kunnen ondergronds aangevreten zijn door de ondergrondse woelmuis. - Uitwerpselen
Uitwerpselen van de ondergrondse woelmuis zijn niet van die van andere kleine woelmuizen te onderscheiden. Daarbij is de kans op het vinden van uitwerpselen bijzonder klein omdat de soort veelal ondergronds leeft. De uitwerpselen zijn 2 tot 3 mm in doorsnee en 4 tot 7 mm lang met stompe polen. Afhankelijk van het gegeten voedsel en seizoen zijn ze groen tot bruin van kleur en grijsgroen wanneer uitgedroogd. - Loopsporen
De ondergrondse woelmuis loopt meestal in stap, waarbij de achtervoeten achter de voorvoeten terechtkomen. De grootte van de achtervoet is 13,8 tot 15,2 mm. Loopsporen zijn echter moeilijk van andere woelmuissoorten te onderscheiden. - Braakballen
In gebieden waar de ondergrondse woelmuis voorkomt, worden prooiresten (en dan met name de schedel) van deze soort in braakballen van kerkuil en ransuil gevonden.
Geluid
De ondergrondse woelmuis is meestal zwijgzaam. Tijdens het eten en tijdens ontmoetingen met soortgenoten kan hij kwetterende geluiden maken. Jonge dieren maken hoge geluidjes.
Waarnemingen doorgeven
Wereld
Komt buiten Europa alleen in het westen van Turkije voor.
Europa
De ondergrondse woelmuis komt voor in Midden-Europa in een gebied dat zich uitstrekt van Zuid-Nederland en Noord-Frankrijk tot Oekraïne en Noord-Griekenland. In de Baltische staten en het westen van Rusland is de soort schaarser. Hij ontbreekt onder meer op een aantal eilanden en in het grootste deel van Italië, het Iberisch Schiereiland, de Britse eilanden en Noord-Europa.
Nederland
In Nederland komt hij enkel voor in Zuid-Nederland, in Zeeland, Noord-Brabant en Limburg. In de Achterhoek, in de omgeving van Winterswijk zijn ook ondergrondse woelmuizen aangetroffen.
- Rode Lijst NL (2020): thans niet bedreigd
- Rode Lijst NL (2009): onvoldoende data
- Rode Lijst NL (1994): onvoldoende data
- Omgevingswet: bijlage IX van artikel 11.54
- Habitatrichtlijn (1992): niet vermeld
- Conventie van Bern (1982): niet vermeld
- Nederlands Soortenregister
- IUCN Red List
Klasse: Mammalia (Zoogdieren)
Orde: Rodentia (Knaagdieren)
Familie: Cricetidae (Woelmuisachtigen)
Geslacht: Microtus
Soort: Microtus subterraneus