Gewone bosspitsmuis
De gewone bosspitsmuis (Sorex araneus) is een algemene soort die in een groot deel van Nederland voorkomt, al is hij in het westen aanzienlijk algemener. De driekleurige vacht is op de rug meestal donker en op de buik grijswit. Daartussen, op de flanken, zit een lichtbruine zone. De tweekleurige bossppitsmuis is op uiterlijke kenmerken lang niet altijd van de gewone bosspitsmuis te onderscheiden. Ook verwarring met andere spitsmuizen kan gemakkelijk optreden.
Uiterlijke kenmerken
De gewone bosspitsmuis heeft een driekleurige vacht. De bovenzijde is donkerbruin tot zwartbruin (soms lichter), de flanken zijn lichter bruin en de buik is grijswit. Er is een geleidelijke overgang tussen de verschillende kleuren. In de winter is de vacht donkerder en langer dan in de zomer. Tijdens de verharing in de herfst verschijnt de lange, donkere wintervacht het eerst op het achterlijf. In de lente wordt de vacht korter en ook lichter van kleur, het eerst op het voorlijf. Jongere dieren zijn bruiner en hun poten zijn donkerder.
De gewone bosspitsmuis heeft een spitse kop met kleine donkere ogen, lange snorharen en een donkere neusspiegel. De oren zijn grotendeels in de vacht verborgen. Hij heeft scherpe tanden. Zijn staart is korter dan het lichaam: 50-65 % van de kop-romplengte. De staart is tweekleurig en heeft aan het uiteinde een kwastje. De staartharen worden niet vervangen, waardoor bij oudere dieren de kwast versleten is en de staart zelf vrijwel kaal is. Hij heeft aan alle poten vijf tenen met scherpe nagels.
Afmetingen
lengte kop-romp: 55-85 mm
lengte staart: 32-57 mm
gewicht: 6-13 g
Determinatie
Voor de in Nederland voorkomende muizen (ware muizen, woelmuizen en spitsmuizen) heeft de Zoogdiervereniging in samenwerking met Naturalis de soortzoekers gemaakt om mensen te helpen bij de determinatie van deze lastige groep zoogdieren. Selecteer links in beeld de waargenomen kenmerken, waarna enkel nog de soorten worden getoond die hieraan voldoen.
Er zijn voor muizen drie soortzoekers gemaakt:
Gelijkende soorten
De gewone bosspitsmuis is zonder ervaring met alle soorten spitsmuizen te verwarren. Op grond van uiterlijke kenmerken is de gewone bosspitsmuis soms te onderscheiden van de tweekleurige bosspitsmuis, met name aan de hand van de vorm van de onderkaak. De gewone bosspitsmuis is qua kleur variabel en kan sterk lijken op de dwergspitsmuis. De hele set van kenmerken moet bekeken worden om deze soorten van elkaar te onderscheiden. Let vooral op de hoogte van de demarcatielijn (de scheiding tussen boven- en onderzijde van de vacht), de kleur van de rug en de buik, de lengte van de staart ten opzichte van de lichaamslengte, de insnoering aan de staartbasis en het formaat van het dier.
Omdat zowel de gewone bosspitsmuis als de waterspitsmuis variabel zijn qua kleur, kunnen de soorten op elkaar lijken. Ook kan de gewone bosspitsmuis witte vlekjes bij zijn oog/oor hebben. De waterspitsmuis is over het algemeen donkerder gekleurd, is groter, heeft een langere staart, veel grotere achterpoten en een veel dikkere snuit.
Habitat
De gewone bosspitsmuis komt in allerlei soorten graslanden en bossen voor, zolang er een bodembedekkende vegetatie aanwezig is. Hij is vooral te vinden in hoog gras, varenbossen, heggen en struwelen, maar ook in akkers, bermen, heide, duinen, rietvelden, parken en tuinen. In moerassen en zandige gebieden met een losse bodem ontbreekt hij.
Leefwijze
De gewone bosspitsmuis leeft solitair en is zowel overdag als ‘s nacht actief. Hij is dan constant op zoek naar voedsel, waarbij hij vaak piept. Hij verbruikt zoveel energie dat hij al na drie uur zonder voedsel van de honger sterft. Elke twee uur houdt hij een korte rustpauze. In de winter leeft de gewone bosspitsmuis uitsluitend ondergronds en ook de rest van de tijd heeft hij een grotendeels ondergrondse leefwijze.
Zijn zicht is slecht, maar zijn reukvermogen en tastzin zijn wel goed ontwikkeld. Hij kan redelijk goed zwemmen en klimmen.
Voedsel
De gewone bosspitsmuis eet zowel plantaardig als dierlijk voedsel. Hij foerageert in de bodem, tussen het bladafval of in smalle gangen tot een diepte van 10 cm, die hij zelf graaft of die door andere kleine knaagdieren zijn gemaakt. Hij vindt zijn voedsel met behulp van zijn reukvermogen en eet op en in de strooisellaag levende dieren zoals kevers, pissebedden, wormen, spinnen en slakken. Ook doodt en eet hij soms andere kleine zoogdieren (waaronder soortgenoten) en hij eet ook met name de ogen en hersenen van grotere dode dieren. Daarnaast eet hij zaden van naaldbomen en ander plantaardig materiaal. Per dag eet een bosspitsmuis 80-90 % van zijn lichaamsgewicht aan voedsel.
Territorium
De gewone bosspitsmuis heeft een territoriumgrootte van 400-650 m2. Een relatief groot territorium is vooral van belang in de winter, wanneer er minder voedsel te vinden is. Een bosspitsmuis duldt geen soortgenoten in zijn territorium, behalve voor een korte periode in de paartijd. Het territorium wordt afgebakend en soortgenoten worden met veel gekwetter geweerd. In het najaar verdringen jonge spitsmuizen de oudere dieren uit hun territorium.
Verblijfplaats
De gewone bosspitsmuis gebruikt een hol als verblijfplaats, meestal een oud muizenhol. Het hol heeft een doorsnede van 2,5 cm en bevat een kom- of bolvormige nest. Soms is de aanwezigheid te ruiken aan de ingang van het holletje. Voor de ingang ontbreekt de zandwaaier zoals bij vers gegraven holletjes van muizen die wel zelf graven. Nesten worden ook bovengronds gemaakt, tussen boomwortels of in een boomstronk.
Voortplanting
De voortplantingstijd is van april tot augustus. Mannetjes en vrouwtjes leven dan samen. Tijdens de paring houdt het mannetje het vrouwtje stevig bij haar nekharen vast. Na een draagtijd van circa 3 weken, worden er 1-9, maar gemiddeld 5-6 jongen geboren. Als de jongen 1 week oud zijn, gaan ze al met hun moeder mee op voedseltocht en na ongeveer 23 dagen zij ze zelfstandig. Vanaf april zijn de vrouwtjes vrijwel continu zwanger. Jonge dieren nemen pas in het volgende voorjaar deel aan de voortplanting.
Leeftijd
Een gewone bosspitsmuis wordt maximaal 14-16 maanden oud. Hij leeft nooit zolang dat hij een tweede winter haalt.
Zicht
Spitsmuizen laten weinig makkelijk waarneembare sporen achter. Gewone bosspitsmuizen zijn makkelijk te vangen met live-traps. Het vangen van een gewone bosspitsmuis is overigens niet zomaar toegestaan, hier is een vergunning voor nodig.
Sporen
- Vraatsporen
Afgebeten vlindervleugels of leeggegeten slakkenhuisjes, op verborgen plekjes onder planten of rommelhopen, kunnen wijzen op gewone bosspitsmuis, maar ook op een andere spitsmuissoort. - Uitwerpselen
Keutels van dwergspitsmuis, beide bosspitsmuizen en veldspitsmuis lijken op die van muizen en vleermuizen, maar hebben een onregelmatiger en gekrulde vorm. Vaak hebben ze een puntig en een afgerond uiteinde. De keutels zijn doorgaans niet op soort te determineren en moeilijk te vinden, omdat ze niet op specifieke plaatsen worden gedeponeerd. Ze zijn donkerbruin tot zwart en bevatten veel chitinedeeltjes (van dekschilden van kevers). Uitwerpselen van genoemde soorten zijn 1-4 mm in doorsnede en 2-15 mm lang. - Loopsporen
Spitsmuizen laten maar zelden pootafdrukken achter vanwege hun geringe gewicht en het feit dat zij vooral in de blad- en kruidlaag hun voedsel zoeken. Bovendien zijn ze moeilijk op soort herkenbaar. Van de gewone bosspitsmuis is zowel de lengte als de breedte van de voorvoet maximaal 8 mm en van de achtervoet 10 mm. - Braakballen
Prooiresten worden gevonden in braakballen van (kerk)uilen.
Geluid
Tijdens bezigheden is een zacht gekwetter te horen en ook sissende en zingende geluiden. Bij confrontaties met soortgenoten is een schril en luid gepiep te horen, wat klinkt als tsie-tsie-tsie. In de winter maakt hij minder geluid. De soort produceert ook ultrasone geluiden van ca. 50 kHz, die mogelijk een echolocatie-functie hebben.
Waarnemingen doorgeven
Wereld
De dwergspitsmuis komt voor van Europa tot aan het Baikalmeer in Rusland, naar het noorden tot aan de arctische kust.
Europa
Het verspreidingsgebied van de gewone bosspitsmuis strekt zich over een groot deel van Europa uit. De soort ontbreekt in een groot deel van Frankrijk, het Iberisch schiereiland (wel in de Pyreneeën), het grootste deel van Italië en de zuidelijke Balkan; ook niet in Ierland en IJsland.
Nederland
In een groot deel van Nederland komt de gewone bosspitsmuis voor. Alleen op de Waddeneilanden ontbreekt hij, met uitzondering van Terschelling. Ook komt hij niet voor op de zandgronden van de Veluwe, de Utrechtse Heuvelrug en de Kempen. De gegevens over de verspreiding van de gewone bosspitsmuis berusten voornamelijk op braakbalvondsten.
- Rode Lijst NL (2020): thans niet bedreigd
- Rode Lijst NL (2009): thans niet bedreigd
- Rode Lijst NL (1994): thans niet bedreigd
- Omgevingswet: bijlage IX van artikel 11.54
- Habitatrichtlijn (1992): niet vermeld
- Conventie van Bern (1982): appendix III
- Nederlands Soortenregister
- IUCN Red List
Klasse: Mammalia (Zoogdieren)
Orde: Insectivora (Insecteneters)
Familie: Soricidae (Spitsmuizen)
Geslacht: Sorex
Soort: Sorex araneus