Zwarte rat

Leefgebied en verspreiding

Oorspronkelijk komt de zwarte rat uit Zuid-Azië, waarschijnlijk uit de gematigde streken van Siberië en China. Sinds de vroege middeleeuwen komt de zwarte rat in grote aantallen voor in Europa met uitzondering van Groot-Brittannië (behalve Londen en Bristol), Ierland, Denemarken en Scandinavië. Ook komt hij in Azië, Australië, een groot deel van Afrika en op enkele plekken in Noord-Amerika voor. In Zuid-Amerika, Midden-Afrika en Rusland ontbreekt hij. De verspreiding van de zwarte rat hangt sterk samen met de zeevaart en er zijn archeologische bewijzen dat de zwarte rat al in de Romeinse tijd in kleinere aantallen in Europa aanwezig was. In de vroege middeleeuwen was de soort zeer algemeen in Europa en door rattenvlooien oorzaak van pestepidemieën.

Met de komst van de bruine rat in Europa ontstond er concurrentie met de zwarte rat met een achteruitgang in de populatie van zwarte ratten tot gevolg. In Nederland kwam de zwarte rat rond de jaren ’50 voor in Brabant, Limburg, Achterhoek, het noorden van Groningen en Friesland en in havensteden. Daarna ging de soort in aantal sterk achteruit tot deze in de jaren ’70 enkel nog voorkwam in Amsterdam, Rotterdam en ten zuidoosten van Eindhoven. Deze achteruitgang had grotendeels te maken met de mechanisatie van de landbouw. Graan werd hierdoor niet meer op de boerderij maar in graansilo’s opgeslagen.

Ook voorzorgsmaatregelen op schepen en scheepstrossen leidde tot een daling van de populatie. Vanuit de jaren ’70 namen de aantallen weer toe in gebieden in Brabant waar intensieve veeteelt voorkwam. Door intensieve bestrijding komt de soort nu uitsluitend nog voor in Noord-Brabant en in havensteden als Amsterdam, Rotterdam, en Zwolle. Recent lijkt de zwarte rat met een opmars bezig te zijn vanuit het agrarisch gebied in het zuiden van het land naar het stedelijk gebied in het noorden.

In de tropen en subtropen en warmere streken in Zuid-Europa komen zwarte ratten vooral in bomen voor. In West-Europa wordt de zwarte rat uitsluitend in menselijke bebouwing aangetroffen, want hij kan niet goed tegen koude. Dit zijn schepen, havens, boerderijen, (pluim)veestallen, varkensfokkerijen, fabrieken, opslagplaatsen en huizen. De zwarte rat heeft hierbij een voorkeur voor droge plaatsen. Zwarte ratten zijn niet direct gebonden aan water of oevers, ze worden echter wel vaak op schepen gesignaleerd.

Leefwijze en voedsel

De zwarte rat is 's nachts actief, vrijwel uitsluitend rond zonsondergang en zonsopgang. Bij het verlaten van de schuilplaats wordt eerst tot 30 minuten lang de omgeving verkend (ook wel zekeren genoemd). Zwarte ratten zijn erg snel en kunnen goed klimmen en springen. Ze klimmen veel en snel, langs verticale touwen, kabels, pijpen en wanden en kunnen tot 1,5 meter hoog springen. Ze leven vaak op zolders van gebouwen en verplaatsen zich eerder langs balken en richels dan via de grond. Ook klimmen ze met gemak in een boom. Zwarte ratten zijn goede zwemmers. Ze leven in groepen van 20-60 dieren, die gedomineerd worden door één mannetje.

De zwarte rat is een alleseter maar heeft een voorkeur voor granen en ander plantaardig materiaal. Zo eet hij graanproducten, peulvruchten, fruit, suikerriet, cacao, maïs en andere cultuurgewassen. Soms eet hij insecten, andere kleine diertjes en zelfs vis. Ze eten ook producten zoals zeep en kaarsen. Daarbij drinkt hij water om voldoende vocht binnen te krijgen. Bij gebrek aan water, halen ze vocht uit vruchten, groenten of plantendelen. De aanwezigheid van zwarte ratten hangt, net zoals bij bruine rat, vaak samen met mensen (en hun afval). Alleen in Zuid-Europa leeft de zwarte rat ver van menselijke bebouwing.

Territorium en verblijfplaats

In gebouwen leven zwarte ratten in groepen van 20-60 dieren die gedomineerd worden door één mannetje. Ratten bakenen hun territorium af met urine en buiten het eigen nageslacht duldt het hier geen andere soortgenoten. Wanneer de rattenfamilie uitbreidt en er meer voedsel nodig is, wordt het leefgebied vergroot. Dat leidt meestal tot gevechten met naburige rattenfamilies.

De zwarte ratten graven niet gauw eigen holen en maken in Europa hun nest altijd in of nabij gebouwen, zoals in nissen, scheuren in muren, in kruipruimtes of onder rommelhopen. Soms gebruiken ze ook oude vogelnesten. Een nest wordt opgevuld met verse bladeren, veren of andere materialen, waardoor een soort platform ontstaat. In warmere streken woont de zwarte rat ook in bomen of rotsspleten. Binnen in gebouwen dient papier, isolatiemateriaal, hooi, etc. als nestmateriaal.

Er zijn gevallen bekend waar de staarten van samenlevende ratten in de war raken zodanig dat een onontwarbare knoop ontstaat. Bij deze ‘rattenkoningen’ gaat het dan meestal om jonge dieren - 6 tot 12 (maximaal 32) - die dit soms met de dood moeten bekopen.

Voortplanting en leeftijd

In een geschikte leefomgeving kan de zwarte rat zich het hele jaar voortplanten. In Europa echter loopt de voortplantingstijd van midden maart tot midden november. Na een draagtijd van 21 dagen, krijgt het vrouwtje 1-16, maar gemiddeld 7, jongen. Door een vertraagde implantatie kunnen er echter 23 tot 29 dagen tussen de bevruchting en de worp zitten.

Bij de geboorte zijn de jongen naakt en roze, hebben gesloten oren en ogen en wegen 4,5 gram. De jongen worden gezoogd tot ze 30-40 gram wegen en ongeveer twintig dagen oud zijn. Vrouwtjes zijn geslachtsrijp als ze ongeveer 90 gram wegen. Ze zijn dan 12-16 weken oud. Een vrouwtje krijgt per jaar drie tot zes nesten, waardoor een vrouwtje tot wel 56 jongen per jaar krijgen. Een zwarte rat kan vier jaar oud worden, echter de helft van de dieren wordt niet ouder dan 1 jaar.