Dwergmuis

Leefgebied en verspreiding

Het verspreidingsgebied van de dwergmuis ligt in bijna geheel Europa, van Engeland en Frankrijk tot Zuid-Finland, Turkije en de Kaukasus. Ze ontbreken in het grootste deel van Scandinavië, Schotland, Italië, het Iberisch Schiereiland, Ierland, IJsland en de westkust van de Balkan. Ook in hooggebergte ontbreekt de soort. In Azië komen ze voor tot in Japan.

In Nederland komt de dwergmuis vrijwel overal voor en kan hij lokaal vrij algemeen zijn. Op de Waddeneilanden is de dwergmuis waarschijnlijk met stro ingevoerd. De Noord-Oostpolder en Flevoland heeft de dwergmuis vanzelf gekoloniseerd.

De dwergmuis komt voor in hoog gras, zeggen en graan- en rietvelden, ruigten en dijkbegroeiing, maar ook in kreupelhout, houtwallen, hagen, braamstruiken en in de duinen. Hij heeft geen duidelijke voorkeur voor droge of natte gebieden. Vooral de aanwezigheid van hoogopgaande dichte vegetatie is van belang. De soort komt nauwelijks voor in intensief gemaaide gebieden. In de winter zoeken de dieren soms graanschuren, hooimijten of strobalen op.

Leefwijze en voedsel

Van het voorjaar tot het najaar leeft de dwergmuis voornamelijk bovengronds en dan vooral in hoge grassen, planten en aren en is ’s nachts actief. In de winter leven ze meer op de grond en zijn dan meer overdag actief. Ze kunnen zeer goed klimmen, zelfs in grasstengels zonder op de grond te komen. Dit klimmen doen ze met behulp van hun staart. Bij verstoring laten ze zich direct op de grond vallen om zich daar verder te verplaatsen. De dwergmuis leeft vrijwel solitair, behalve in de paartijd want dan komen ze bij elkaar om een nest te maken en te paren.

De dwergmuis heeft een gevarieerd menu en eet zowel plantaardig als dierlijk voedsel. Zo eet hij zaden, granen, vruchten, bessen, knoppen, jonge scheuten, zacht fruit, mossen, paddenstoelen, wortels en grassen. Daarnaast eet hij ook insecten, motten, sprinkhanen en rupsen. De samenstelling van zijn dieet is afhankelijk van het seizoen. Zo eet de dwergmuis in de lente meer jonge scheuten, grassprieten en knoppen en vormen insecten 's winters een belangrijk onderdeel van zijn voedsel. Ze lusten ook honingdauw (die door bladluizen wordt geproduceerd) en nectar van bloemen. Bij het eten van graan gebruiken ze hun staart om in de stengel te klimmen en bij de aar te kunnen. Door zijn actieve manier van leven, moet de dwergmuis dagelijks 1/3 van zijn lichaamsgewicht eten om in leven te blijven.

Territorium en verblijfplaats

Mannetjes en vrouwtjes hebben elk hun eigen leefgebied. De leefgebieden van de mannetjes overlappen elkaar, terwijl die van de vrouwtjes elkaar niet tot nauwelijks overlappen. De grootte van een leefgebied is, afhankelijk van de kwaliteit, 200-900 m2 groot, Dichtheden tot 250 dieren per ha komen voor. De nesten die als rust- en verblijfplaats worden gebruikt, bevinden zich vaak tot op 1 meter hoogte in stengels van ruigte en rietzomen, maar ook in pijpenstrootje op vergraste heidevelden en randzones van graanakkers. Hoe later in het plantengroeiseizoen, hoe hoger de vegetatie en hoe hoger de nesten zich bevinden. Het nest is ongeveer 4 cm in doorsnee en wordt gemaakt van in elkaar geweven grassprieten. Deze grassprieten worden dun gerafeld en blijven aan de stengels vastzitten, waardoor ze lang groen blijven en daardoor is het nest goed gecamoufleerd in de vegetatie. In de herfst verdorren ze en worden ze beter zichtbaar. In de winter bevindt het nest zich laag in een graspol, onder een heg of in strobalen.

De slaapnesten zijn minder stevig gebouwd dan de kraamnesten. De dwergmuis maakt ook wel eens vrijstaande of hangende nesten in bomen. Het nest waarin de jongen worden geboren, wordt gezamenlijk door het mannetje en vrouwtje gemaakt. Het is steviger dan het gewone nest. Ze splijten grassen met hun snijtanden, waarbij het gras aan de stengel blijft. Daarna weven ze stukken aaneen, waardoor een rond frame ontstaat met een diameter van 6-10 cm. Ze steken andere grassen door de rand en bekleden het nest vervolgens met lagen zacht gekauwd gras of pluizig materiaal. Deze nesten hangen ongeveer 60-100 cm boven de grond en hebben meestal geen duidelijke ingang. Het nest is zo elastisch dat het met het groeien van de jongen kan uitdijen.

De voortplantingstijd van de dwergmuis loopt van april tot oktober. Een mannetje en vrouwtje maken na het paren samen een nest, waarna het vrouwtje het mannetje verdrijft. Na een draagtijd van 21 dagen worden 2 tot 6 (gemiddeld 5) jongen geboren. De jongen worden kaal en blind geboren en wegen slechts 0,7 gram. Al gauw krijgen ze een grijsbruine vacht en kunnen ze grijpen en kruipen. Na ongeveer acht dagen gaan hun ogen open, krijgen ze tanden en kunnen ze vast voedsel eten. Als ze vijftien dagen oud zijn, wegen ze ongeveer 3,5 gram. Dan worden de jonge dwergmuizen gespeend en moeten ze voor zichzelf zorgen. Meestal worden ze weggejaagd door hun moeder die dan vaak opnieuw drachtig is. Met twee maanden zijn ze geslachtsrijp en kunnen ze meedoen aan de voortplanting. In een seizoen kunnen zich zo wel vier generaties voortplanten. Dwergmuizen worden gemiddeld enkele maanden oud tot 1,5 jaar. In gevangenschap kunnen ze wel 5 jaar oud worden. In de eerste twee levensmaanden is de sterfte onder dwergmuizen, onder invloed van weersomstandigheden het hoogst.